آهن در طبیعت نه به حالت آزاد، بلکه به صورت سنگ معدن یافت میشود. انسان یقیناً در عصر حجر با آهن آشنا شده است. وجه مشخصه آهن شهاب سنگی، مقدار زیاد نیکل موجود در آن است.
دانشمندان به کمک روشهای مختلف، با بررسی ترکیب شیمیایی قطعات آهنی کشف شده در نقاط مختلف جهان، پی بردهاند که بسیاری از این قطعات از آهن شهاب سنگی ساخته شدهاند.
مصریان قدیم به آهن ” فلز بهشتی ” میگفتند. آشوریها،بابلیها، کلدانیها، و عبریها، به علت گرانبها بودن آهن از آن در ساختن زیور آلات استفاده میکردند. در عهد حمورابی، یعنی حدود ۴۰۰۰ سال پیش، بهای آهن هشت برابر نقره و معادل سه ربع بهای طلا بوده است.
نخستین مورد استخراج آهن به حدود سال ۱۳۰۰ پیش از میلاد باز میگردد.
در ایران باستان نیز در دوره هخامنشی به مرور مصالح آهنی جای مواد مفرغی را گرفت. به طوری که در اواخر این دوره اسلحه های آهنی جایگزین اسلحه های مفرغی شدند.
پیشینیان، سنگ معدن آهن را با ذغال چوب مخلوط کرده و مشتعل مینمودند.
ضمناً برای دمش هوا از فوتک های بزرگ یا سیستم باد خور طبیعی بهره میبردند ولی چون قادر به ایجاد دماهای زیاد نبودند، آهن ناخالص و متخلخلی حاصل میشد که با چکش کاری بر روی آن، اسلحه، گاو آهن، چاقو و ابزار دیگری میساختند.
استخراج آهن در مقایسه با مس، تکنیک بسیار پیچیده تری دارد. از جمله این که احیای آهن به دمای بسیار زیادتری نیاز دارد و به همین نسبت پیشرفت آن کندتر بوده است.
در دوران باستان در ایران، بین النهرین، مصر، یونان و روم مجموعاً هفت فلز شناخته و به کار برده شده اند که شامل: طلا (زر)، نقره (سیم)، آهن، سرب (آبار)، قلع (ارزیز) و جیوه (سیماب) میباشند.
برنج که آلیاژی از مس و روی است، طی دوره ۱۷۰۰ تا ۶۰۰ پیش از میلاد ظهور کرد. تا استقرار امپراطوری روم که از برنج برای ساختن سکه استفاده کردند، ارزش این آلیاژ به خوبی شناخته نشد. پیدایش صنعت برنج، یکی از گامهای مهم رومیها در راه پیشرفت متالورژی بود.
آثار باستانی و مطالعه آثار ادبی ایران نشان میدهد که ایرانیان باستان از علوم و فنون متالورژی آگاهی داشته و در پیشرفت آن نقش به سزایی داشته اند. در زیر به چند مورد اشاره می گردد.
ایرانیان اولین افرادی بودند که مس را کشف کردند و فلزات را ذوب دادند (در شهر سیلک در اطراف کاشان کنونی)
چندین سال پیش از تپه ناشناخته ای به نام معمورین -که اکنون در فرودگاه بین المللی امام قرار گرفته- کارگاه های فلزگری، قالبهای خاص تولید محصولات فلزی، شمش های تهیه شده از قالب های ورز داده شده از نوعی گیاه مخصوص و حجم عظیمی کنستانتره (فلز تغلیظ شده) به اندازه نخود و کوره های استوانه ای با سوراخ های متعدد در بدنه آن، به دست آمد که به گفته سرپرست گروه کاوش این تپه تاریخی، بررسی آنها از غنای صنعت فلزگری و مرکز صدور محصولات به سایر نقاط ایران از جمله اریسمان نطنز در سه هزار سال پیش از میلاد خبر میدهد.
( محوطه باستانی اریسمان یکی از بزرگترین مراکز صنعتی – فلزکاری باستانی کشور است که تاکنون در کاوش های باستان شناسی شناسایی شده است. محوطه باستانی اریسمان که به شهر صنعتی مشهور است دراستان اصفهان و در ۱۰ کیلومتری نطنز واقع شده است. این محوطه باستانی که از هزاره چهارم پیش از میلاد آثاری ارزشمند را در خود جای داده از غنی ترین محوطه های باستانی کشور و دنیا است به گونه ای که در تمامی ۴۰ هکتار مساحت آن آثاری از سرباره های ذوب فلزات دیده میشود).
افزون بر قالب های یافت شده از تپه معمورین، قطعات شکسته شمش هایی یافت شد که در قالب های مخصوصی ساخته می شدند تا در صورت لزوم ذوب شده و با استفاده از قالب های دیگر، تبدیل به ابزار مورد نیاز شوند.
وجود قالبهای تولید شمش در تپه معمورین که از نوعی گیاه ورزدان تهیه میشده نیز بسیار قابل تأمل است زیرا پس از مرحله ذوب فلز در کورههای استوانه ای آنها را در قالبهای یک شکل و یک اندازه ای قرار میدادند تا در صورت لزوم از آنها استفاده کنند بدین صورت که فلز سرد شده به صورت شمش را بار دیگر ذوب کرده و شکل بدهند.
این تخصص و مهارت بالا در دوره عصر آهن تنها از نخبگان و شمار خاصی از مردم بر می آمده است به طوری که این افراد اسرار کار خویش را به سختی بیان کرده و در این حیطه تنها شمار خاصی را برمیگزیدند. به همین لحاظ بود که آن زمان این صنعت ارزش خاصی نزد مردم داشته است.
نویسنده: آقای مهندس کامران خداپرستی