از سیر تا پیاز استاندارد_ بخش ۳

تاریخچه ایزو

سازمان بین المللی استاندارد (ایزو) که در اکتبر ۱۹۴۶ تأسیس و از فوریه ۱۹۴۷ شروع به فعالیت نموده است ، مهمترین سازمان جهانی در رشته تدوین و تعیم استاندارد در سطح بین المللی است.در این سازمان اکنون۱۶۲ کشور عضویت دارند. سه نوع عضویت در ISO وجود دارد؛ اعضای اصلی، اعضای مکاتبه ای و اعضای مشترک. البته در بعضی از مدارک، اعضای مکاتبه ای را اعضای متناظر نام برده اند. سازمان ملی استاندارد ایران (تا پیش از سال ۱۳۹۰ نام آن مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران بوده است) نیز از سال ۱۹۶۰ میلادی (۱۳۳۹ هجر ی شمسی) عضویت آن را پذیرفته است. لیکن مجلسین وقت عضویت آن را در سال ۱۳۴۳ تصویب کرده اند.

تشکیلات ایزو

مقر سازمان بین المللی استاندارد (ایزو) در ژنو است و دارای دبیر خانه مرکزی برای اداره امور اداری و اجرایی و هماهنگ کردن فعالیتهای فنی خود با تعداد ۱۵۳ نفر کارمند از  ملیت های مختلف و بودجه سالیانه حدود ۱۴۰ میلیون فرانک سوئیس که قسمت عمده آن از دریافت حق عضویت از کشورهای عضو و بخشی از فروش استاندارد و دیگر نشریات تأم ین م یگردد. ایزو دارای  رئیس و  نایب رئیس در امور فنی و سیاست گزاری بوده که هر کدام برای مدت سه سال انتخاب می شوند. خزانه دار و  دبیرکل سازمان از طرف شورای ایزو منصوب می گردند.

شورای ایزو مرکب است از نمایندگان ۲۰ کشور عضو این سازمان که از طرف کشورهای عضو برای مدت ۲ سال انتخاب میشوند و اخذ تصمیم درباره خطمشی ها ی ایزو و نظارت بر کار دبیرخانه مرکزی و کارمندان آن بعهده شوراست که حداقل سالی یکبار تشکیل جلسه می دهد، ضمنا ۵ موسسه استاندارد شامل آلمان، امریکا، انگلیس، ژاپن و فرانسه به جهت فعالیت در بعهده گیری دبیرخانه های کمیته های فنی و مشارکت مالی و دیگر امور، از اعضای ثابت شورای سازمان هستند و همه ساله انتخاب می شوند. سالی یکبار هم نمایندگان کلیه کشورهای عضو در مجمع عمومی آن گردهم می آیند تا درباره مسائل عمومی و س یاستهای کلی سازمان اخذ تصمیم نمایند.

علاوه بر کمیته های فنی که بعداً شرح داده خواهد شد تعدادی کمیته اجرایی نیز زیر نظر سازمان ایزو تشکیل شده است تا درباره مسائل عمومی،فنی و اداری این سازمان بررسی و مطالعه نمایند و پیشنهادهای خود را جهت تصویب به شورا عرضه کند.

مهمترین کمیته های اجرایی عبارتند از:

کمیته ارزیابی انطباق (CASCO) که وظیفه اش تدوین استانداردها و راهنماهای مرتبط با کیفیت، ارزیابی انطباق و مسائل مرتبط با آن می باشد.

کمیته سیاست های مصرفکننده COPOLCO)) برای بررسی روشهای کمک به مصرفکنندگان از لحاظ امور استاندارد و اطلاعات مصرف کننده.
کمیته توسعه (DEVCO) برای برآورد نیازهای کشورهای در حال توسعه در زمینه استاندارد و کمک به آنها.

فعالیت های فنی ایزو

ایزو نتایج آخرین پیشرفت های علمی و تکنولوژی جهان را جمع آوری و در سطح جهانی هماهنگ و بصورت استانداردها ی بین المللی منتشر می کند. برای انجام این کار تاکنون حدود ۳۵۰ کمیته فنی (TC) ایجادکرده که هر کدام خود تعدادی کمیته فرعی (SC) یا گروه کاری (WG) دارند (تا پایان سال ۲۰۱۰ میلادی، ۲۱۴ کمیته فنی فعال می باشد و بقیه یا منحل شده و یا در کمیته های دیگر ادغام شده اند. تعداد کمیته های فرعی ۵۱۰ و گروههای کاری ۲۴۷۸ و گروههای ویژه و تخصصی ۶۶ مورد می باشد. ایزو تاکنون ۱۸۰۸۳ استاندارد ب ینالمللی تهیه و منتشر کرده است و ۳۷۶۹ پیش نویس استاندارد در دست تهیه دارد.

برای تهیه و تدوین استاندارد های بین المللی بیش از یکصد هزار کارشناس و متخصص در رشتههای گوناگون از سراسر جهان با ایزو همکاری و همفکری دارند. چگونگی کار بدین صورت است که برای هر رشته یک کمیته فنی تأس یس می شود که اداره امور آنها به عهده یکی از کشورهای عضو خواهد بود و در این صورت م یگویند دبیرخانه (Secretariat) آن کمیته به عهده کشور مذکور است. ایران نیز از طریق سازمان ملی استاندارد ایران دبیرخانه ۵ کمیته فنی سازمان ایزو را بر عهده دارد.

دبیرخانه هر کمیته فنی، موضوعات استاندارد را بررسی می کند و با کمک اعضای فعال آن کمیته نخستین طرحهای پیشنهادی Draft Proposal یا DP را برای هر استاندارد فراهم کرده بو ین اعضا ی کمیته توز یع می شود و نظر آنها جویا گردیده و بر اساس نظریات رسیده، پیش نویس کمیته در مورد استاندارد پیشنهادی تهیه و جهت اظهار نظر برای اعضا ارسال می شود. پس از آن، پیش نویس استاندارد بین المللی DIS‐Draft International Standard را تدوین و برای اظهار نظر بین اعضا توز یع می کند. پس از دریافت آرا و نظرات اعضا و اعمال کردن آنها، این سند به صورت پیش نویس نهایی (FDIS) تنظیم و دبیرخانه مرکز ی نیز مجددا پیش نویس نهایی استاندارد را بین تمام اعضای ایزو (اعم از آنکه عضو کمیته فنی مذکور بودهاند یا نه) برای اظهار نظر توز یع م یکند و اگر نظر مخالفی نباشد، ویا بسیار محدود و اندک باشد که بتوان نادیده گرفت پیش نویس را برای تصویب نهایی از طرف دبیرخانه مرکزی برای اعضای شورا ی ایزو فرستاده شده که پس از تصویب شورا، بعنوان استاندارد بین المللی International Standard منتشر می گردد.

زبان رسمی سازمان ایزو انگلیسی، فرانسوی و روسی بوده که هزینه ترجمه روسی استانداردها و دیگر نشریات ایزو بر عهده روسیه می باشد.

صد سال استاندارد بین المللی

یکصدمین سال تدوین استاندارد بین المللی در سال ۱۹۸۶ گرامی داشته شد و در این سال سازمان ایزو کتابی را تحت عنوان صدمین سال یادبود تدوین استاندارد بین المللی منتشر نمود که به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۷۱ ارائه گردید. بر اساس این کتاب، سازمان ایزو، ۱۰۰ سال فعالیت استاندارد جهانی را به ۵ دوره مهم ۲۰ ساله تقسیم کرده که در زیر آمده است:

روز جهانی استاندارد

در اصلاحیه شورای ISO که از ۲۵ تا ۲۷ سپتامبر ۱۹۶۹ در ژنو تشکیل گردید بنابر پیشنهاد آقای فاروق سونتر رئیس استاندارد ترکیه و رئیس وقت ISO مقرر شد روزی به عنوان روز جهانی استاندارد اختصاص یابد و در سراسر جهان نیز به همین مناسبت مراسمی برگزار گردد تا از این طریق تبلیغات در سطح جهانی برای پیشرفت امر استاندارد بعمل آید.
اولین مراسم برگزاری روز جهانی استاندارد در ۱۴ اکتبر ۱۹۷۰ انجام شد و پس از آن نیز همه روزه در این روز (برابر با ۲۲ مهر ماه) برگزار می گردد. ایزو از سال ۱۹۸۶ تا کنون نیز در این روز مهمترین موضوع و چالش جهانی را با پیام و انتشار پوستر به آگاهی اعضا و دیگران می رساند.

شعار محوری روز جهانی استاندارد

۶۸۹۱- استاندارد بین المللی نیاز هر پروژه
۷۸۹۱- طراحی مهندسی بخشی از زبان استاندارد
۸۸۹۱- بارقه ای در استاندارد های بین المللی
۹۸۹۱- استاندارد برای فناوری بهداشت
۰۹۹۱- حفظ محیط زیست
۱۹۹۱- ایمنی در کار
۲۹۹۱- استاندارد بین المللی، کلیدی برای بازار آزاد
۳۹۹۱- فناوری اطلاعات
۴۹۹۱- استاندارد و مصرف کننده، شرکای مناسب
۵۹۹۱- استانداردهای بین المللی برای حمل و نقل
۶۹۹۱- ارتقا استانداردهای خدمات
۷۹۹۱- استانداردهای جهانی مورد نیاز برای تجارت
۸۹۹۱- استاندارد در زندگی روزمره
۹۹۹۱- استاندارد در صنعت ساختمان
۰۰۰۲- استاندارد بین المللی برای صلح و آرامش همگام با خوشبختی
۱۰۰۲- محیط زیست و استاندارد در کنار یکدیگر
۲۰۰۲- استاندارد و ارزیابی انطباق
۳۰۰۲- استانداردهای جهانی در خدمت جامعه جهانی اطلاعات
۴۰۰۲- استاندارد عامل پیوند جهان
۵۰۰۲ – استاندارد برای دنیایی امن تر
۶۰۰۲ – استانداردها: منافع بزرگ برای کارهای کوچک
۷۰۰۲ – استاندارد در خدمت شهروند و جامعه
۸۰۰۲ – ساختمانهای هوشمند و پایدار
۹۰۰۲ –مقابله با تغییرات آب و هوایی از طریق استانداردها
۰۱۰۲ – استانداردها جهان را برای همگان دست یافتنی می سازند
۱۱۰۲- استانداردهای بینالمللی – اعتماد سازی جهانی

کمیته های مهم سازمان ایزو

• کمیته فنی ۹۷ تحت عنوان کامپیوتر و پردازش داده ها در سال ۱۹۶۰ ایجاد گردید و در سال ۱۹۸۷ با کمیته فنی مربوطه در کمیسیون بین المللی الکتروتکنیک IEC ادغام و اولین کمیته فنی مشترک دو نهاد مذکور با عنوان فناوری اطلاعات شکل گرفت و در حال حاضر مهمترین کمیته فنی می باشد و در سال دهها پیش نویس استاندارد بین المللی را برای اظهار نظر اعضا توزیع می کند.
• کمیته فنی ۱۷۶ تحت عنوان مدیریت کیفیت و تضمین کیفیت در سال ۱۹۷۹ ایجاد شده است. تدوین استانداردهای سری ۹۰۰۰ ISO حاصل کار این کمیته می باشد.
• کمیته فنی ۲۰۷ تحت عنوان مدیریت زیست محیطی در سال ۱۹۹۳ ایجاد شده است. تدوین استانداردهای سری۱۴۰۰۰ ISO حاصل کار این کمیته می باشد.

تاسیس موسسه استاندارد در ایران

اولین حرکت مدون در ارتباط با استاندارد و استاندارد نویسی در ایران با تصویب قانون اوزان و مقیاسها در سال ۱۳۰۴ خورشیدی آغاز شد اما تاسیس یک سازمان برای استاندارد کردن کالاها در ایران از سال ۱۳۳۲ مورد توجه رسمی دولت واقع گردید. در تاریخ دوم اردیبهشت ماه همان سال، موافقت نامه ای بین وزیر اقتصاد ملی و مدیر عامل سازمان برنامه و هیت مدیره عملیات اقتصادی آمریکا در ایران به امضاء رسید که به عنوان پروژه ۳۸ اصل۴ نامیده شد. در موافقت نامه فوق افزایش در صادرات کشور از طریق تاسیس یک آزمایشگاه به منظور تعیین استاندارد کالاهای صادراتی پیش بینی شده بود. بعد ها به موجب اصلاحیه هایی که به این پروژه افزوده شد، وظایف دیگری نیز برای پروژه تعیین گردید که عبارت بودند از تاسیس اداره استاندارد ایران با وظایف آزمایش کالاها، تعیین استانداردها و بازرسی بر طبق استاندارد و صدور گواهی مطابقت با استاندارد برای هر یک از کالاها. از آغاز سال ۱۳۳۳ مقدمات ساختمان سازی و تاسیس اداره استاندارد ایران فراهم شد و در هفتم تیر ماه ۱۳۳۸ عنوان آن به موسسه استاندارد تغییر یافت. در سال ۱۳۴۴ به هنگام تصویب اساسنامه موسسه، عبارت “تحقیقات صنعتی” نیز به نام موسسه استاندارد افزوده شد. جالب توجه اینکه نخستین بار در سال ۱۳۴۵ علامت استاندارد ایران روی کالاهای ایرانی مشاهده شد. در این سال دو شرکت ایرانی سازنده کاشی و بیسکویت موفق به دریافت نشان استاندارد شدند. در دی ماه ۱۳۴۹ طبق قانون، موارد الحاقی به قانون موسسه استاندارد که به تصویب قوه مقننه رسیده بود، به موسسه ابلاغ گردید که به موجب این مواد موسسه استاندارد می توانست اجرای استاندارد فرآورده هایی را که از نظر ایمنی یا حفظ سلامت عمومیحائز اهمیت می باشند به منظور حمایت از مصرف کننده اجباری اعلام نماید. درحال حاضر از بین بیش از ۱۴۰۰۰استاندارد ملی تدوین شده حدود ۶۰۰ مورد شامل استاندارد اجباری است. (تا فروردین ماه ۱۳۸۹)

مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران از سال ۱۹۶۰ به عضویت سازمان ایزو درآمده و از اعضای فعال آن سازمان می باشد. پیش از ۱۳۵۷ سه بار و پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۸۳(۲۰۰۴) یک دوره عضویت شورا را احراز کرده است. پیش از ۱۳۵۷ رئیس مؤسسه نیز یک دوره نایب رئیس سازمان ایزو بوده است. دبیرخانه های کمیته های فنی زیر در مؤسسه استاندارد ایران مستقر می باشد:
کمیته فنی ۹۱ – شوینده ها (مواد فعال سطحی)
کمیته فنی ۱۲۲ – بسته بندی، دبیرخانه این کمیته به صورت مشارکتی توسط ایران و ژاپن اداره می شود.
کمیته فنی ۱۳۴ – حاصلخیزکننده های خاک (کودهای شیمیایی) کمیته فنی ۲۱۷ – فرآورده های آرایشی
از دیگر فعالیتهای موسسه استاندارد در کمیته های بین المللی می توان به ریاست گروه کاری شماره ۱۱ (زبانهای پارسی و عربی) و عضویت در گروه کاری روشهای آزمون میکروبیولوژی کاغذ و مقوا اشاره کرد. مؤسسه در حال حاضر در بیش از ۳۰۷ کمیته فنی و فرعی و ۳ کمیته اجرایی عضو فعال می باشد. ضمناً به منظور پاسخگویی به مدارک سازمان ایزو و نیز مشارکت فعال در تدوین استانداردهای بین المللی، مؤسسات استاندارد از جمله مؤسسه استاندارد ایران کمیته های متناظر با کمیتههای فنی ایزو تشکیل داده اند. استانداردهای مل ی ایران به رایگان از وبسایت موسسه استاندارد و تحقی قات صنعت ی ایران به آدرس www.isiri.org قابل دریافت است.

نشان استاندارد ایران

نشان استاندارد ایران دارای یک کادر اصلی می باشد که به صورت S لاتین است و می تواند هم گویای واژه safety (ایمنی) و هم علامت اختصاری استاندارد (Standard) باشد. طرحهای داخل کادر نیز به نحوی با موضوع کاربرد ارتباط دارند و طرح داخل علامت اصلی واژه ” ایران” است و در صورتیکه نشان وارونه شود حروف اختصاری موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به زبان انگلیسی (ISIRI) مشاهده می گردد. این نشان توسط گرافیست معاصر کشورمان روانشاد مرتضی ممیز طراحی شده است.

تفاوت کد و استاندارد

برخی موارد به واژه کد (code) بر می خوریم. کد که برگردان آن به فارسی آیین نامه است، دارای الزامات قانونی (force of law) است همانند آیین نامه ۲۸۰۰ زلزله در مبحث ساختمان که در صورت اجرا نشدن آن پایان کار ساختمان داده نمی شود. در واقع می توان کد را نوعی از قانون در نظر گرفت. در ایالات متحده، AWS D1.1 یا ASME B & PVC از نمونه های پر کاربرد کدها هستند. اجرای استانداردها داوطلبانه است و تنها زمانی اجرای استاندارد الزامی می گردد که یا آن استاندارد به عنوان بخشی از یک قرارداد آمده باشد و یا به عنوان بخشی از یک دستور العمل قانونی ذکر گردد. البته باید دقت داشت که کد فقط در ایالات متحده امریکا اجباری است و در سایر کشورها در صورتی که در قرارداد یا مراجع قانونی الزام نشده باشد با آن همانند استاندارد رفتار می شود. اما اینکه چرا ASME B & PVC که Sec. IX نیز بخشی از آن است به صورت کد در نظر گرفته شده است داستانی تاریخی دارد و مربوط به انفجار بویلرها و تلفات انسانی بسیار زیاد آن بوده است. ( بین سالهای ۱۸۹۸ تا ۱۹۰۵ تعداد ۳۶۱۲ بویلر منفجر شد یعنی به طور میانگین روزی یک انفجار و در این حوادث حدود ۷۶۰۰ تن جان باختند) نخستین قوانین مربوط به طراحی بویلر در ایالت ماساچوست در سال ۱۹۰۷ نوشته و اجباری شد. Sec. I در ۱۹۱۴ منتشر گردید و به دنبال آنسایر بخشهای B & PVC منتشر شدند که Sec. IX در ۱۹۳۷ نخستین بار به عنوان بخشی ازSec. VIII و سپسدر ۱۹۴۱ به صورت مستقل منتشر گردید. شایان گفتن است واژه های دیگری نظیر specification و guide وRP و … نیز در کاربردهای مهندسی وجود دارند که علاقه مندان می توانند برای مطالعه بیشتر به مراجعی مانند AWS D1.1 CCRM یا ۵‐AWS WHB یا پیشگفتار Sec. IX مراجعه نمایند.

واژگان مهم و متداول در استانداردها

خواندن و درک کدها و استانداردها (یا مشخصات فنی) به زبان انگلیسی بدون داشتن درک صحیحی از واژگان و تعاریف اصلی و متداول در استانداردها (ترمینولوژی) کار آسانی نیست. فهمیدن این واژگان به قدری در درک استاندارد و در نهایت بکار بستن آن در پروژه ها مهم و پر اهمیت است که نادیده گرفتن آن در بسیاری اوقات می تواند صدماتی را چه از لحاظ کیفیت و چه از لحاظ قراردادی به پروژه وارد سازد.
متداول ترین این واژگان افعال کمکی (معین) همچون may ،should ،shall و یا استفاده از افعالی همچون required ،prefered و recommended می باشد.

در این بخش سعی می شود با مثال هایی به درک صحیح و روشنی از این افعال برسیم.
shall: این فعل کمکی اشاره به الزام یا requirement دارد. هر جا که از shall استفاده شود، بند مربوطه باید به عنوان یک الزام در نظر گرفته شود. فعل معادل آن required می باشد.
should: این فعل کمکی در جایی استفاده می شود که موضوعی توسط استاندارد توصیه شود. در نتیجه معادل recommended است و در واقع الزام آور نمی باشد.
may: هنگام استفاده از این فعل کمکی معمولا اختیار با استفاده کننده از استاندارد است و حتی ممکن است چندین انتخاب ارائه شود.
Prefered: الزام آور نیست و فقط به نوعی ترجیح دادن است و از نظر استاندارد توصیه محسوب می شود.

در بعضی از استانداردها به واژگانی همچون mandatory و non mandatory اشاره می شود. مثل پیوستهای استانداردها یا کدهای ASME که به دو بخش mandatory و non mandatory تقسیم بندی می شود. mandatory اشاره به الزام و در مثال اخیر پیوستهای الزامی و non mandatory اشاره به غیرالزامی (توصیه ای) در استانداردها دارد. همچنین در استانداردهای ASTM یا ASME بخش انتهایی استاندارد شامل بخشی بنام Supplementary requirement (یا به اختصار SR) می باشد که به معنای الزامات تکمیلی (متمم) بوده و در واقع زمانی الزام آور هستند که در قرارداد خرید (بین فروشنده و خریدار) توافق شده باشد.

بایسته است در ترجمه استانداردها نیز هنگام استفاده از این واژگان به درستی موضوع بیان گردد. می توان بجای Shall از باید و بجای should از توصیه می شود، استفاده نمود.

از استاندارد کالا تا استاندارد خندیدن!

از نگاه عوام استاندارد فقط مربوط به کالاها و یا حداکثر خدمات است. این در حالیست که استاندارد امروزه معنایی  عمیق تر پیدا کرده و حتی فرآیندهایی که لزوما خدمت نیز نیستند، دارای استاندارد شده اند. کار حتی به جایی رسیده که بحث تدوین استاندارد خدمات اجتماعی نیز مطرح شده است. در صورت ادامه روند فعلی پر بی راه نیست اگر بگوییم در آینده نزدیک احتمالا استاندارد اخلاق اجتماعی نیز تدوین خواهد شد و مثلا استاندارد راه رفتن و شاید هم استاندارد خندیدن و گریه کردن!

شاید زمانی که سال ها پیش دکتر حسابی برای نخستین بار سنگ بنای موسسه استاندارد را از طریق ایجاد مرکز اندازه شناسی و اوزان و مقیاس ها در ایران بنا نهاد، این مرد بزرگ رویایش این بود که استاندارد و مفهوم استاندارد درجای جای این مملکت رسوخ کرده و به فرهنگی نهادینه تبدیل شود. با این وجود باید از خودمان بپرسیم که تاکنون چقدر در زمینه مسائل مربوط به استاندارد پیشرفت  کرده ایم.

اگر بگوییم ساختمان سازمان ملی استاندارد (گفتنی است براساس مصوبه مورخ ۷/۱۳۹۰/۲۴ شورا ی عال ی اداری کشور، موسسه استاندارد و تحقیقات صنعت ی ایران از مجموعه وزارت صنعت، معدن و تجارت منتزع و به صورت یک سازمان مستقل تحت پوشش ریاست جمهوری با عنوان سازمان ملی استاندارد ایران قرار گرفته است) واقع در ضلع جنوبی میدان ونک تهران و چندین ساختمان بزرگ و کوچک استانی و پژوهشگاه آن متصدی کل امور مربوط به استاندارد ایران وسیع و پرجمعیت هستند، شاید حرف چندان درستی نباشد چه اگر کلیه امور مربوط به استاندارد وظیفه تنها یک سازمان بود، باید سازمانی شاید حتی معادل یک وزارتخانه برای این کار در نظر گرفته می شد. امروزه مفهوم استاندارد به قدری در جهان گسترش یافته است که مسائل مربوط به آن به همه سازمانها و نهادها و شرکتهای دولتی و غیردولتی مربوط است؛ به طوری که در بسیاری از سازمانها و شرکتها بخشی به نام کنترل کیفیت ایجاد شده است.

این نشان می دهد که شرکت ها و سازمان های حرفه ای در دنیای امروز به اهمیت بحث استاندارد کاملا پی برده اند .
از سوی دیگر غافل شدن از نقش و جایگاه موسسه استاندارد نیز چندان درست نیست. موسسه ای که شاید نام آن موسسه یا سازمان باشد، اما اختیارات و حیطه وظایف آن بسیار گسترده بوده و حتی از برخی از وزارتخانه های کنونی نیز بیشتر است.

مراجع

۱- جمشید قضاتی مصلح آبادی،استاندارد در قطعات و مواد، انتشارات آزاده، چاپ اول، ۱۳۷۹

۲- فرزین انتصاریان، جایگاه استاندارد سازی از ابتدا تا امروز، فصلنامه کیفیت و مدیریت، بهار و تابستان ۱۳۸۴

۳- آزیتا اشرف جهانی،استاندارد چیست؟، مجله اطلاعات علمی، سال هفدهم، شماره ۱۲، مهر ۱۳۸۲

۴- مرتضی رحمانیان، ایزو و استانداردهای خوردگی، فصلنامه زنگ، سال اول، شماره ۲، تابستان ۱۳۷۹

۵- راهنمای استاندارد ملی ایران،انتشارات راهنمای همشهری، بهار ۱۳۸۳

۶- استاندارد و استاندارد کردن، انتشارات مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۹

۷- محمدجواد به آبادی، خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، از استاندارد کالا تا استاندارد خندیدن ، کد خبر: ۸۸۰۴-۰۸۷۳۱، بیستم تیرماه

۱۳۸۸

۸- روزنامه ایران، ۱۱ فروردین ۱۳۸۹

۹- رضا جابریان و حسن بیگلری، سازمان بین المللی استاندارد- کمیته های فنی- کمیته های متناظر، از انتشارات سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، مهر ۱۳۸۹

۱۰- فهرست استانداردهای ملی ایران(۱۳۸۹)، نشر سازمان استاندارد، بهار ۱۳۹۰

نویسنده: آقای مهندس کامران خداپرستی